Historyczny park Dolina Szwajcarska w Warszawie trafił do rejestru zabytków

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historyczny park Dolina Szwajcarska, znajdujący się w Warszawie przy ul. F. Chopina. Postępowanie w tej sprawie wszczęto z urzędu.

Dzisiejsza Dolina Szwajcarska (potocznie zwana Dolinką Szwajcarską) stanowi niewielką część dawnego założenia parkowego. Położona jest pomiędzy ulicami: Fryderyka Chopina i al. Róż. Historia tego miejsca sięga XVIII wieku. W 1764 r. Elżbieta Lubomirska sprzedała Ujazdów królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który w 1768 r. podarował ten teren ojcom Bazylianom, aby mogli tam postawić kościół. Zakon rozpoczął budowę, która po niedługim czasie została wstrzymana z powodu braku funduszy, zdołano jedynie wykonać wykop pod fundamenty. Bazylianie zrezygnowali z darowizny i wróciła ona do Ujazdowa, ale już w formie ukształtowania terenu jaką obserwować możemy dziś. W 1825 r. teren ten wydzierżawił kapitan saperów Wojska Polskiego - Stanisław Śleszyński. Wybudował pałacyk u zbiegu dzisiejszej ul. Pięknej i al. Ujazdowskich, a na pozostałym terenie w 1825 r. założył ogród, którego atrakcję stanowiła grywająca w porze letniej orkiestra. Dla publiczności ogród dostępny był od 1827 r., można go zaliczyć do wielu powstających w tym czasie modnych parków krajobrazowych. Nazwa miejsca pochodzi od gwary mieszczańskiej. Prawdopodobnie wzięła swój początek od wybudowanych tam domków i pawilonów w tzw. stylu szwajcarskim, który bardzo spodobał się Śleszyńskiemu podczas zagranicznego wyjazdu. W 1852 r. Śleszyński sprzedał całą Dolinę po połowie dwóm małżeństwom - Dziechcińskim część z pałacykiem, a Winnickim z ogrodem.

W 1855 r. według projektu Ignacego Esmanowskiego wzniesiono największy wówczas gmach koncertowy zwany Salonem Wielkiej Alei. Po powstaniu styczniowym w drodze licytacji nieruchomość została kupiona przez A. Włodkowskiego, który w 1868 r. dokonał przebudowy Salonu Wielkiej Alei. W Dolinie Szwajcarskiej odbywały się koncerty muzyczne. Miejsce to było równie popularne zimą ze względu na urządzaną tam ślizgawkę. W 1878 r. w Dolince odbyła się zabawa na cel dobroczynny, wspomniana w „Lalce" Bolesława Prusa. Dawny letni salon Warszawy stracił swoje prestiżowe znaczenie, jednak nie tracił na popularności.

W latach 80. XIX w. teren wydzierżawił dyrektor Cyrku Letniego Salomonsky, niedługo potem Konstanty Kuziński, a od 1895 r. Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie oraz niejaki Kożuchowski celem organizacji balów, zabaw i konkursów. U schyłku XIX-go stulecia tereny Doliny sąsiadujące z al. Ujazdowskimi przeznaczono pod zabudowę. Wytyczono al. Róż i ul. Chopina, przy której bardzo szybko powstały liczne budynki zasłaniające wnętrze Doliny Szwajcarskiej.

W samej Dolinie założono tzw. Cyrk Letni, przy czym stopniowo okrajano teren samego parku - wycięto sporo drzew, zbudowano stajnie dla koni i baraki dla akrobatów. Uszczuplony ogród miał kształt nieregularnego czworoboku otoczonego zabudową. Znajdowała się w nim estrada z widownią, fontanna, a nieco dalej kawiarnie. W takiej postaci Dolina przetrwała do drugiej wojny światowej.

Została całkowicie zniszczona w czasie powstania warszawskiego, ocalało jednak kilkadziesiąt starych drzew. Po wojnie przystąpiono do odbudowy Doliny Szwajcarskiej według projektu Zygmunta Stępińskiego, Władysława Niemirskiego i Zygmunta Hellwiga.

W 1950 r. obiekt oddano do użytku mieszkańcom Warszawy. Miał on w swoich założeniach pełnić funkcję ogólnodostępnego ogródka wypoczynkowego. Nowoprojektowany, okrągły basen wyposażono w 1950 r. w dwie rzeźby autorstwa Romana Łukijanowa - ,,Chłopiec z żółwiem" oraz „Chłopiec z krokodylem", ustawione na postumentach wkomponowanych w obramienie fontanny, któremu nadano kształt schodów o czterech stopniach schodzących do niecki fontanny. Rzeźby wraz z postumentami wykonano z piaskowca. Na zachodnim krańcu Doliny zaprojektowano drugie wejście z ul. Chopina, gdzie gości witać miało małe, tryskające źródełko z kamiennego cokołu, który stanowił kompozycyjny akcent w stosunku do pseudobarokowej wazy kamiennej wazy ustawionej po stronie północno-wschodniej.

Teren wraz z zaprojektowaną małą architekturą w kształcie jaki nadano mu w 1950 r. przetrwał do dnia dzisiejszego. Kompozycja założenia Doliny Szwajcarskiej jest unikalna i stanowi ważny element dziedzictwa kulturowego zarówno przed- jak i powojennej Warszawy. Park reprezentuje duże wartości historyczne i naukowe, zarówno jako przedmiot badań historii dóbr Ujazdowskich jak i przemian przestrzennych Śródmieścia Południowego.

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków

W terenie bez problemu można zidentyfikować szereg ważnych elementów kompozycji XIX-wiecznego oraz socrealistycznego założenia parkowego. Obecny kształt Doliny Szwajcarskiej jest wynikową wielu burzliwych zmian na przestrzeni czasu. Jednocześnie elementy zagospodarowania i kompozycji parkowej powstałej w latach 50. XX w. zachowane są praktycznie w całości, w związku z czym mamy w tym przypadku do czynienia z podwójnym walorem historycznym i naukowym omawianego obszaru: jako relikt pierwotnego, XIX-wiecznego założenia ogrodowego oraz jako niemal całkowicie zachowanej, socrealistycznej kompozycji parkowej, wkomponowanej w istniejącą strukturę.

Fot. Adrian Grycuk - CC BY-SA 3.0.pl / Wikimedia Commons - pl.wikipedia.org

Powojenne dzieje Doliny wiążą się także z istotnymi w historii odbudowy Warszawy postaciami takimi jak: Zygmunt Stępiński, Władysław Niemirski czy rzeźbiarz Walerian Łukijanow. Za rzeźby w Dolince Szwajcarskiej otrzymał i nagrodę w konkursie państwowym. Zachowany układ i wystrój parku świadczą o istnieniu przemyślanej i konsekwentnej kompozycji parkowej co widoczne jest na całym obszarze historycznego założenia. Kompozycja roślinna opiera się na klasycznych formach przestrzennych, takich jak solitery, grupy (różnej konstrukcji), regularne szpalery i układy alejowe. Uzupełnieniem krajobrazowej kompozycji parku jest górka widokowa, fontanna z rzeźbiarskimi przedstawieniami dzieci ze zwierzętami, kamienne dekoracje architektoniczne, takie jak waza, ławka czy ozdobne ogrodzenie. Park posiada również wartości artystyczne jako element kompozycji dzielnicy ambasad i jej ważny komponent przyrodniczy.

Źródło: Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków